Böyle bir soru, dizi enflasyonuna uğrayan televizyon dünyamızdaki bir diziyi hatırlatsa da isminden etkilenmemekle birlikte konunun toplumsallığı açısından dizi adı sorusuyla benzerlikler taşımaktadır. Soru’nun oluşumunda ve verilebilecek cevaplarda her ikisi de toplumsal olgu ve oluşumlar içerir.
Namık Kemal’i genel çoğunluğumuz lise ders kitaplarında ‘vatan yahut silistre’ adlı -ki edebiyat kitaplarında uzunca bölümleri yer alırdı- tiyatro eseriyle tanırız.
Namık Kemal eserleriyle, yazılarıyla bizde ‘hürriyet’ ve ‘vatan’ kavramlarını ilk defa gündeme getiren bir şair ve aydınımızdır.
‘Vatan yahut silistre’ adlı eseri edebi yön olarak biraz zayıf ve basit kalmakla birlikte ilk defa ‘vatan’ ve ‘millet’ kavramlarını dile getirmesi açısından önemlidir. Basitliğine rağmen o günkü şartlarda sahnelenmesi büyük etki yaratmıştır. Zaten ne olduysa bu oyunun 1 Nisan 1873 tarihinde Gedikpaşa Tiyatrosu'nda Güllü Agop kumpanyası tarafından sahnelenmesinden sonra olmuştur. Tiyatroyu izleyenler oyunun yazarı Namık Kemal’e beklenmedik bir ilgi ve alaka göstermişlerdir. Devamında ‘İbret gazetesi’ bu oyunu ve halkın ilgisini yayınlarıyla gündemde tutmuştur.
‘Vatan’ ismiyle yazdığı bu oyunda Namık Kemal, o güne kadar dile getirilip kullanılmayan vatan kavramını, vatan sevgisini, vatan için kendini feda etmeyi, milliyet ve milletin önemini anlatır. Okuduğumuzda bizleri de bu kavram ve duygular açısından derin bir şekilde etkileyecektir. Basitliği bozulmadan bir senaryoyla filme alınsa bu film gişe rekorları kıracaktır.
O halde böyle güzel duygu ve düşünceleri ifade eden bir eserin yazarı tiyatroda sahnelenmenin devamında niçin tutuklanıp Magosa’ya sürgüne gönderilmiştir? Diğer ifadeyle Namık Kemal’in suçu neydi?
Burada öncelikle dini değerler ağırlıklı Osmanlı toplumunun ‘lale devri’yle birlikte devlet eliyle ‘batılılaşmaya’ başladığı siyasal ve toplumsal gerçeğini hatırlatmakta fayda var. Devletin ‘batılılaşma’ egzersizleri sonuçta ‘tanzimat dönemini’ doğurmuştur. Namık Kemal ‘tanzimat döneminin’ yetiştirdiği bir aydındır. Tanzimat yaklaşımları da yetmemiş ve bazı yeni yetme aydınlarımız özellikle yönetimde daha fazla özgürlük, hürriyet bugünkü ifadeyle demokrasi istemişlerdir. Tanzimat uygulamalarına rağmen Batıya karşı konumumuzda çokta fazla bir şey değişmemiştir. Bu gerçek karşısında bazı aydınlar devlet yönetiminin daha çok hürriyetler sunmasını, özgürlüklerin genişletilmesini, Osmanlı Sultanı’nın yetkilerinin azaltılmasını bir çözüm olarak sunmuşlar ve buda bilindiği gibi ‘meşrutiyetlerin’ ilanlarıyla sonuçlanmıştır.
Yönetimde hürriyet ve özgürlük isteyenler ve bunu siyasal alana taşıyanlar içlerinde Namık Kemal’inde bulunduğu ‘Yeni Osmanlılar’ı oluşturmuşlardır. Bunlar faaliyetlerini sürdürebilecek ortamı ancak Avrupa’da bulabilmişlerdir. Namık Kemal, devlet yönetimini hürriyet açısından eleştiren yazıları nedeniyle devlet göreviyle İstanbul’dan uzaklaştırılmak istenmiştir. O bir Yeni Osmanlı olarak devlet görevi almak yerine Avrupa’ya adeta kaçmıştır. Ancak grupta bir süre sonra çıkan anlaşmazlık nedeniyle yurda dönmenin en iyi alternatif olduğunu görmüştür. Tabir caizse Namık Kemal, sivri dilli birazda cesur ve sözünü esirgemeyen bir yazardır. Bu tabiatı gereği yönetimi hep eleştirmiştir.
Tiyatronun sahnelenmesinden sonra olay biraz daha siyasallaşınca yönetim, o günkü ‘eleştirel(muhalif) medyanın’ önde gelen isimlerini toparlayıp yayınlarına da son vererek sürgünle İstanbul’dan uzaklaştırmıştır.
Ama devlet, bugünün aksine o gün yetişmiş insanına her ne olursa olsun değer vermiştir. Abdülaziz’in kanlı bir darbeyle devrilmesinden sonra tahta çıkan Sultan V. Murat zamanında Namık Kemal affedilerek İstanbul’a dönmüştür.
Zannedilenin aksine Namık Kemal’i sürgüne gönderen Sultan II. Abdülhamit değildir. Aksine Abdülhamit, Namık Kemal’i ‘meşrutiyet’ ilanında ona değer ve önem vererek anayasayı hazırlayacak ekibe almıştır.
Namık Kemal, kayıtsız şartsız batılılaşmayı kendine hedef edinmiş Osmanlının haylaz, heyecanlı, söz dinlemez ‘Yeni Osmanlı’ çocuğudur. Bu yapısı, Sultan Abdülhamit tarafından anayasa göreviyle taltif edildiği halde bunu görmeyip hararetli hürriyet duygusuyla Abdülhamid’i açıkça eleştiren hatta tehdit eden şiirini mecliste okumasını sonuç verir.
Abdülhamit buna karşılık koruyucu devlet yaklaşımıyla bu değerli insanını sürgüne değil devlet göreviyle İstanbul dışına gönderir.
Devletin kendine bu yaklaşımı karşısında zaman içinde Namık Kemal, bazı şeyleri anlamış olmalı ki o zaman devlet politikası olan ‘İslam Birliği’nin önemini dile getirdiği ‘Celalettin Harzem Şah’ oyununu yazar. Bundan dolayı Abdülhamit tarafından taltif edilir.
Bulunduğu görevlerde devlet ve halk adına önemli ve büyük hizmetler yapar. Kendi isteğiyle görev aldığı ‘Sakız Adası’nda maalesef genç denecek yaşta hayat süresi sona erer.
Gelibolu’da gömülme arzusunu öğrenen Padişah II. Abdülhamit, naaşını Gelibolu’ya naklettirir. Bolayır’da Orhan Gazi’nin oğlu Şehzade Gazi Süleyman Paşa’nın türbesinin yanına gömülüdür. Birkaç yıl sonra Sultan Abdülhamit bir türbe yaptırır. Türbenin planını Tevfik Fikret çizer.