Türk Kurtuluş Savaşı’nın başarıya ulaşmasında Azerbaycanlı iki Türk’ün büyük emek ve gayretlerinin olduğunu bugün çok az kişi bilir. Bunlardan biri Dr. Neriman Nerimanov, diğeri İbrahim Ebilov Muharremoviç.
Dr. Nerimanov (1870-1925), büyük devlet adamı, yazar, gazeteci ve hekimdir. Tiflis’de doğmuş bir Azeri Türküdür. Novorossıyks Üniversitesi Tıp Fakültesinden mezun olmuştur. Devrimci faaliyetlerin içinde bulunmuştur. Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti onu Bakü’ye Halk Dışişleri Komiserliği Yakın Şark Müdürü olarak göndermiş, 1918 yılında Azerbaycan Halk Komiserleri Sovyeti (Meclisi)’ne girmiştir. 1920 yılı içinde Azerbaycan SSC HKS (Bakanlar Kurulu) Başkanı, yani Başbakan seçilmiştir. Bakü’de Şark Halkları I. Kurultayı’nı gerçekleştirmiştir. 1922 yılında Güney Kafkasya Federasyonu Birleşik Sovyeti’nin başkanlarından biri olmuştur. Bu Birleşik Sovyet; Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’dan oluşuyordu. Yine aynı yıl Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinin Merkez İcra Komitesi Başkanlıklarından birine getirilmiştir. Gerek Azerbaycan Başbakanı iken, gerekse SSBC’de Merkez Komitesinde iken; Türk Kurtuluş Savaşı’na, özellikle Mustafa Kemal’e olan şahsi hayranlığı sebebiyle maddi yardımları çok olmuştur.
Lenin’i de ikna ederek Rusya’nın ilk yardımı olarak TBMM hesabına 206 kilo altın ve başka malzemeler gönderilmesini sağlamıştır.
Mustafa Kemal, Kurtuluş Savaşı sırasında 17 Mart 1921’de, o tarihte Bakü Büyükelçisi olan Memduh Şevket (Esendal) aracılığıyla Nerimanov’dan borç para ister. Nerimanov derhal 1 milyon altın lira parayı, birkaç vagon petrolü ve gazyağı gibi malzemeleri gönderir.
Bu para ve malzemelerin ulaştırılmasının ne büyük bir macera olduğunu bilmem söylemeye gerek var mı? Nerimanov, Mustafa Kemal’e yazdığı mektubunda şunları söyler: “Paşam, kardeş kardeşe borç vermez, ancak elinden tutar, kömek (yardım) eder.”
Bu büyük insan Dr. Nerimanov’un Türk Kurtuluş Savaşı için yaptıkları bu kadar değil, elbette. Sovyetler nezdinde kurtuluş mücadelesini sürekli desteklemiş ve Sovyet yöneticilerine de özellikle Lenin’e telkinleriyle büyük yardımlar sağlamıştır.
Aynen Nerimonov gibi büyük bir insan ve değerli bir Oğuz Türkü olan İbrahim Ebilov’un (1882-1923) Ankara’ya Büyükelçi atanmasında gayretleri olmuştur. Gerçekten İbrahim Ebilov çok güç şartlarda Türkiye’ye 12 Ekim 1921’de, Ankara’da sefirlik görevine ekibiyle gelerek başlamıştır. İbrahim Ebilov samimi bir Türkçüdür. Emperyalizme karşı verilen Türk Kurtuluş Mücadelesinin yılmaz savunucusu ve destekçisi olmuştur. Hatta, sefir olmadan önce; gerek Sovyet Rusya, gerekse Azerbaycan yardımlarını büyük maceralarla Mustafa Kemal’e ulaştıran bir kimsedir. İnançlı bir devrimcidir. Halkların kardeşliği ve Doğu halklarının uyanması konusunda hayatını adamıştır. İbrahim Ebilov, Türkiye’de sefir olduğu sürede Kurtuluş Savaşı’nın zaferle sonuçlandığını görmüş, ancak Cumhuriyetin ilanını görmeye ömrü yetmemiştir. Mustafa Kemal tarafından, İzmir’in düşman işgalinden temizlendikten sonra düzenlenen I. İktisat Kongresine, Ebilov da davet edilmiştir. Kongreden sonra birkaç gün içinde hastalanan Ebilov; o günlerin şartlarının el verdiği ölçüde ameliyat edilmiş, ancak 23 Şubat 1923 tarihinde çok sevdiği Türkiye’de hayata gözlerini yummuştur. Öldüğün de 41 yaşındaydı. Atatürk’ten sadece bir yaş küçüktü.
Ebilov’un cenazesi Bakü’ye gönderilmiştir. O günlerde Mustafa Kemal de annesini kaybetmiştir. Bakü’de yapılan cenaze törenine Bakü Türkiye Sefiri Memduh Şevket, Türkiye’nin ve Mustafa Kemal’in başsağlığını Azerbaycanlılara iletmiştir. Konuşmasının bir yerinde “Aziz dostu Ebilov’u yitirmek Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın belini bükmüştür”. deyince defin törenine toplananlar gözyaşlarını tutamamışlardır.
Türk Kurtuluş Savaşı’na yardım edenler sadece bu iki Azerbaycanlı Türk değildir. Çarlık Rusya döneminde 1915-1917 yılları arasında, Bakü’nün tam karşısında bulunan Nargin Adasında esir olan 10 bini aşkın Türk askerlerine Azerbaycanlı Türklerin yaptıkları yardım, kahramanlığın ve cesaretin ötesinde yüksek karakterin sembolüdür. Bütün Azerbaycanlı yiğit Türkler bileziklerini, küpelerini, paralarını, varlarını-yoklarını toplayarak Mustafa Kemal’in kurtuluş mücadelesine nasıl ulaştırdıklarını anlatmak ciltlere sığmaz.
Dr. Neriman Nerimanov’un ölümü 19 Mart 1925 tarihidir. Ölüm sebebi halâ esrarını sürdürmektedir. Öldüğünde 55 yaşında idi. Arkasında pek çok eser, makale ve ders kitapları bırakmıştır. Ebilov ise uzun süredir hastalık çekmiş ama devrime ve halka hizmetten tedavi olmaya fırsat dahi bulamamıştır. Türkiye’de sefirken 1922 yılının Aralık ayında bir kızı dünyaya gelmiş, doğan bu yavruya bizzat Mustafa Kemal “Anadolu” adını koymuştur.
2013 yılı Ebilov’un ölümünün 90. yılıdır. Ne büyük bir tesadüftür ki içinde bulunduğumuz bu yıl Haydar Aliyev’in de doğumunun 90. yıldönümüdür. Bir Türk yiğit ölür, ama bin Türk yiğit doğar.
Büyük Türk Milleti bugün dünya üzerinde varsa, Türklerin milli karakterinin yüksekliğinden, ölümsüz kahramanlık duygularının yüceliğinden ve asaletindendir.